Дај бе еден череп, па џанам бил и кристален

Што е Индијана Џонс? Индијана Џонс е се она што не би сакала да бидам во претходните два, во следните 3 животи и класичен пример како не треба да делува еден вистински археолог. Но за жал Индијана Џонс е најпознататa и најприфатената изградена претстава што ја имаат луѓето пред себе кога ќе помислат на археолог. Толку е навлезен во сите пори од капиталистичката индустрија за експлоатирање на археологијата, што дури и некои од репликите на ,,артефактите” кои се најдоа во првите три дела од овој серијал се продаваат по баснословни суми. Но дали е Индијана Џонс само измислен филмски лик, или специјално создадена фигура да растресе еден цел нов археолошки поредок во зачеток?

На 16 Мај 2008 година во рамките на Канскиот фестивал се случи неофицијалната премиера на четвртиот дел од серијалот за Индијана Џонс насловен како: ,,Кралството на кристалните черепи“, које е инаку закажана за 22 Мај. Филмот е базиран на вистински археолошки артефакти познати како кристални черепи, кој за прв пат биле откриени во 19 век, а специјалистите ги припишуваат на различни ,,древни Мезо-американски” култури.

Човечките черепи никогаш не биле вон фокусот на вниманието, а минатата година благодарение на уметникот Дамиен Хирст го достигнаа врвот на современата кич митологија. Но, да се вратиме малку назад во времето кога черепите на кои има розови дијаманти вредни повеќе од 8 милиони долари, не претставувале победа над смртта, туку нешто сосема поинку.

Во депоата на неколку светски музеи се уште постојат артефакти кои недефинирано ја кријат мистеријата за своето потекло. Тие се означени како OOPArt или out-of-place artifact, бидејќи не е познат нивниот археолошки стратиграфски контекст. Помеѓу нив спаѓаат и т.н. кристални черепи.

На секој кој има барем малку познавање од светот на минералогијата, му е јасно дека воопшто не е лесно да се направи избрусен човечки череп од горски кристал. Имено, горскиот кристал е најпрочистениот тип на кварц, а кварцот според Мосовата скала за тврдина има има индекс 7. На прво место како најслаб е талкот, а на последно – дијамантот како најтврд досега познат минерал кој потекнува од геолошките творби на Планетата Земја.

Кристалните черепи генерално се мали стилизирани реплики на човечки черепи направени од полиран кварц или стакло. Создадени најверојатно кон средината на 19 век, кога ново настанатите држави во потрага по свој идентитет креираат лажни артефакти, овие кристални черепи се долгогодишна тема на контроверзност. Полемиките се засилија, особено по некои научни испитувања кои тврдат дека тие не се со автентично пре-колумбиско, туку со европско потекло. По овој повод во последниот број на престижното списание Acrheology, официјална публикација на AIA (Archaeological Institute of America), излезе написот ,,Легендите за Кристалниот Череп“. Во него е поместена авантурата на антропологот Jane MacLaren Walsh од универзитетот Smithsonian, додека го анализирала артефактот кој послужи за инспирација на Индијана Џонс и Кралството на кристалниот Череп.

Уште на почетокот од 20 век станало јасно дека археологијата е наука тесно поврзана со историјата и антропологијата. Првата и најосновната фаза од теоретската мисла на археологијата, симплифицирано била наречена културно-историска или само културна археологија. Најголемиот противник на оваа културна археологија бил правецот кои се појавил на почетокот од 60-те год. од 20 век, т.н. Процесуална археологија (New archaeology). Овој нов тек на чело со Luis Binfors ја пореметил идилата на претходно зацврснатата мисла за нормалната состојба на археологијата, со слоганот ,,Archaeology as anthropology“.

На почетокот од 80-те години од 20 век археологијата и палеонтологијата во САД беа во огромна криза. Приврзаниците на Процесуалната или т.н. Нова Археологија, кои се претежно американци, почнуваат да го губат приматот кој го имаат стекнато во изминатите дваесеттина години. Тежиштето пополека почнува да се префрла кон Европа, која е во суштина лулка и иницијално жариште на оваа наука.

Помеѓу 1977 и 1982 година станало јасно дека почнува нова правец во археологијата. Oсновната тенденција се движела на релацијата симболизам -> структурализам -> мисла, потиснувајќи го долгогодишното задоволството со кое археолозите се сретнувале на својата теренска работа. Првиот дел на Индијана Џонс (Raiders of the Lost Ark) излегува во 1981 година, една година пред да се случат клучните настани во историјата на теоретската археологија кои сериозно ќе ги разнишаат нејзините основи. Побуната против стариот поредок доаѓа во форма на когнитивна археологија на чело со Јан Ходер (Ian Hodder), а центар е Универзитетот во Кембриџ. Имено, во 1982 година излегуваат две книги на Јан Ходер кои засекогаш ќе сменат многу работи, а студентите на Кембриџ за последен пат во рацете ќе го држат бројот на American Antiquity.

Во врска со овие настани археолозите незванично се сложуваат дека и покрај тоа што Стивен Спилберг (Steven Spielberg) никогаш не важел за ангажиран режисер, сепак филмовите за Indiana Jones и Jurassic Park му се специјално нарачани од американската влада за популаризација на археологијата и посебно на палеонтологијата, која рака на срце навистина ја има во огромни количини во САД.

Независно какви се претпоставките за понатамошниот развиток на археолошката мисла и какви реакции ќе предизвика овој дел од серијалот за Индијана Џонс, се уште остануваат дебатите од типот “А што тоа сега доаѓа по пост-процесуализмот“? Археологијата во основа е филозофија на животот со посебен дискурс кон материјалните предмети и досега не сум сретнала човек кој не ја сака. Но сепак, ако видите некој археолог кој премногу ви филозофира, верувајте дека ќе ви преседне.