Маски

Дали би сакале еден ден од животот да го поминете под маска? Да шетате така низ градот, неговите улички, да седнете на кафе на плоштадот, да се измешате со илјадниците луѓе и да флертувате без да бидете препознаени. 🙂

Еден од популарните настани во светот кој ви дозволува да бидете личност за која само границите на фантазијата се лимит, а притоа да останете анонимни, е Карневалот во Венеција. Маските, кои се традиционално поврзани со овој фестивал, секоја година не воодушевуваат со фантазија во креацијата при нивната изработка. Меѓутоа, Карневалот во Венеција е само еден од илјадниците карневали кои се одржуваат на територијата на Европа секоја година, веќе со столетија.

Маските ги има насекаде по светот, потекнуват од различни култури како што и толкувањето за нивната употреба е најразлично. Може да се обработуваат од секаков научен аспект: историски, археолошки, етнолошки, уметнички, а секако тука се и поливалентните антрополошки и културолошки студии посветени на видовите и значењето на маските.

Златните маски на пример од праисторијата се поврзуваат со погребувања, земајќи го во обзир нивното пронаоѓање во некрополите. На Балканот се пронајдени неколку такви маски. Најпознатата е онаа од Микена т.н. на Агамемнон (Грција), 4-те од Требениште (2 во Белград, 2 во Софија ), од некрополата во Синдос (Грција), од некрополата крај Карлуково (Бугарија) и од Самуилови тврдини (Охрид, Македонија). Се смета дека неколку од овие балканските, можеби и асоцираат на некои Етрурски или Келтски бронзени маски од 7 век п.н.е.

Најинтересното со овие погребни ,,златни” маски е што тие на Балканот се појавувааат исклучиво само во праисторијата, за разлика од територијата на Кина, Африка и Јужна Америка каде ги има многу подоцна, за време на нашиот Среден век. Оваа најстара покривка за лицето означена како мртовечка маска својата практика ја пронаоѓа и во древните цивилизации на Египет, Грција, Етрурија, Рим, но и кај културите во земјите вон медитеранскиот круг како оние на Мексико, Колумбија, Нова Гвинеја, Перу, Камбоџа, Сијам и др. За примерот дека карневалите се поврзани со ритуалите на мртвите сведочат и Карневалот во Бразил каде финалната церемонија завршува со Средата на пепелта, а пак на Карневалот во Мексико, смртта се истерува со макабрични маски.

 

Денеска кога ќе се спомене зборот маска, тој обично асоцира на козметички салон. Но во нашето совремие маските можат да бидат театарски, мечувалски, медицински, нуркачки, заштитни и т.н., со најразлична функција и смисол. Сепак од сите оние мртовечки, ритуални, театарски, етнолошки и карневалски маски, најмногу во нашето совремие преовладуваат последните две.

Така на пример, маските кај Македонците се појавуваат периодично и тоа најмногу за време на Божиќните празници, а посебно за време на некрстените денови на Божиќ, Василица и Водици. Потоа пред и по започнувањето на Велигденските пости – во форма на Прочка, како и вториот и третиот ден на Велигден. Тука може да се вбројат и Ѓурѓовден, селските слави и некои специјални прилики (свадби, сунети, временски непогоди).

[youtube]29V5L4sgKw0[/youtube]

Кратка секвенца од етно-документарниот филм на Владимир Боцев ,,Џоломари“, сниман во село Бегниште

Најчесто обичаите на носење на маски на Балканот етонолозите го поврзуваат со култот на предците, на умрените, на инкарнацијата на нивните души кои според народното верување, еднаш годишно ги посетуваат живите потомци. Слична на оваа теорија е и онаа за аграрното магиско потекло и нивната поврзаност со божествата од старословенки карактер и старобалканските култови. Многумина проучувачи во обичајот на носење на маски гледаат континуитет на античките баханалии и дионизии, подоцна византиските анастенарии и бурмалии, додека пак трети се на мислење дека обичајот со маска има тракиски и антички корени.

[youtube]YTfl5qcfDzA[/youtube]

На терен со етнолозите, Прочка, Прилеп, 2000

Но што станува со т.н. латентна функција на обичаите? Сите обичаи било каде во светот доколку се традиционални и во континуитет, се случуваат во одреден временски интервал.

Денеска обичаите на носење на маска кај разните карневали генерално го отсликуваат динамичниот процес на културата кој се менува во складот со општеството (политиката), па честопати се сретнуваат и маски со таква конотација. Јасната манифестација на идентитетот, индивидуалниот и групниот се изразува преку припадноста на една заедница која го практикува обичајот. Така идентитетот на заедницата е возвратен, бидејќи поединецот има потреба да се идентификува со заедницата, и обратно. Заедницата има потреба да се идентификува со поединците преку нивното масовно учество.

Постои (у)верување дека ако не се одржи некој обичај, со тоа се бришат трагите на идентитетот, без да сме свесни дека и во самите тие традиции има инкорпорирано многустрани елементи. Но кај луѓето е многу помоќно мислењето дека со неодржувањето на еден обичај може да дојде до пропаѓање и уништување на заедницата, која во овие современи услови на живеење е единствено нешто што ги поврзува и ги држи како компактна група.

Маската може да плаши, да го заштитува корисникот, да спречува несакани работи, да е неразделен дел од некоја церемонија, да е привилегиран тој кој ја носи, да е замена за бог, средство за постигнување екстаза или за соединување со божества. Во суштината на маската е дека таа репродуцира некое лице или карактер, кое е предуслов за да се навлезе во натприродните сили. Но едно е сигурно, маската е порта преку која човекот од стварноста се упатува кон повисоката смисла на возвишеното. Како сонце или месечина, како дуализам на природата. Оној момент кога ќе се стави маската на лицето, се доживува моментот на посебноста. Свето е тоа или профано, во истиот момент е доловено.

Посветено на мојот брат етнолог

Текстот е нарачан и публикуван во мартовскиот број 2009 год. на списанието Комплетна.

Користена литература:

1. Сурва, Сурва Година, каталог, Музеј на Македонија, Скопје, 2008.
2. Димитра Мита, Ликови на маската, Култура, Скопје, 2006.
3. Томислав Османли, Антропоморфната порта кон возвишеното, Културен живот 3-4, Скопје, 2008, 34-37.

Дополнителни линкови:

1.Обичаи и традиции во светот (power point presentation)
2. Official FECC main web site – Carnival Cities.com